LYNNONG - 3. Ki KHANATANG BAAI JUBAB BAD KiWEI DE KI KHANATANG HA KA POITRI KHASI ( )

Transcription

1 Lynnong - III

2 LYNNONG - 3 Ki KHANATANG BAAI JUBAB BAD KiWEI DE KI KHANATANG HA KA POITRI KHASI ( ) Ka Maitphang: Ha kane ka lynnong yn bishar i'a ki khanatang ba ai jubab bad kiwei de ki jait khanatang ha ka poitri Khasi kaba mih pyrthei hapoh kane ka juk shuwa ka jinglaitluid ka ri. Yn pyrshang ban i'it sani bha katba lah i'a kine ki khanatang kumno ki la ioh jaka bad ki la rung ha ka sengkhan sengpyrkhat jong ki myllung Khasi. Ha kane ka jingpule yn wanrah shuwa i'a ka jingbatai bad ka jingmut jong kine ki jait khanatang bad nangta i'a ka bynta jong ki kumba ki paw ha ki poim jong ki myllung bapher bapher. Ki Khanatang ba ai Jubab (Etiological Myths): Ki khanatang ba ai jubab ki dei kita ki khanatang kiba batai bad pynshai halor ki jingkylli balei kiei kiei ki long kumba ki long. Kumta kine ki khana ki larap ban jubab i'a ki jingkylli 'balei' kiei kiei ki jia long ha ka pyrthei mariang. Kine ki khana ki pyrshang ban jubab ia kiba kum kita ki jingkylli, namar ha ka mariang hi ki dap bun ki jingphylla i'a kaba u Blei Nongbuh Nongthaw u la buh kyrpang khnang ba baroh kin laid beit laid ryntih kumba u la thmu. Ki don, namarkata, bun ki jingbuh bad jingpynlong ha ka mariang kiba dawa ia ka jingkwah tip ha u khun bynriew balei ki leit long ne jia kumta. Ki riewhyndai kim ju ai ka jubab kaba beit halor kita ki jingkylli hynrei ki thaw da ki khana ban jubab la ki. Kiba kum kita ki khanatang ki pynpaw la ki jingjia kiba iadon bynta lang bad ki kynja bor ba mai'a kiba 130

3 long palat la ka bor briew bad ki bym don jingi'adei satia bad ka jingim briew kaba man la ka sngi. Dei na kata ka daw ba la ong ba ki dei ki khanatang. Kine ki khana ki jubab i'a ki jingkylli halor ka jingwan mih paw ka niam ka rukom ne kino kino ki bynta ka kolshor ne ki seng pyrkhat u khun bynriew bad ki jingjia kiba phylla kiba wan jia long ha ka pyrthei mariang baroh sawdong; kynthup la ki mrad ki mreng, ki sim ki doh, ki lum ki wah, ki dieng ki siej bad kiwei kiwei. Ki khanatang ba ai jubab ki lathuh ruh i'a ki jinglong bakyrpang jong baroh ki jingthaw jong u Blei ha ka pyrthei. Kumba long ki khanatang niam, kine ki khana ruh ki hiar pateng na ka mynnor; ia kaba ki kpa tymmen jong kano kano ka jaitbynriew ki la thaw bad ai pateng da kaba shu lathuh da ki nongi'athuh khana kiba tbit ban pynneh pynsah i'a kajingitynnat bad ka jingmut jong kata ka khana. Kane ka laid bad ka pyrkhat kaba shim ba baroh ki jingthaw bad jingpynlong ha ka pyrthei ki wan jia long ryngkat bad ka jingthmu kaba don ha ki. Kumta ki khana ba ai jubab ki i'arap ban batai bad ban pynshai ruh i'a kata. Ka Mary Magoulick ka batai ia kine ki khana ba ai jubab kum kita ki khana kiba wad ban jubab 'balei ngi wan sha kane ka pyrthei?' bad 'ngi dei kiei?' kaei ka jingthmu ba ngi wan shane?' bad kumta ter ter.^'*^ Ki khanatang ba ai jubab ki batai i'a kiei kiei kiba paw ha ka pyrthei mariang hi baroh kawei. Ki pyrshang ban batai ruh la ki jingmai'a kiba don ha lyndet jong ki. Ki khanatang ba ai jubab ki pynsuk ruh i'a u briew ban tip bad ban shemphang i'a kiei kiei kumba ki long bad don ha ka pyrthei. U William A. Haviland u pynshai halor kane ka phang da kaba u ong ba kine ki khana ki batai ha ka rukom kaba kham suk i'a kita kiei kiei kiba ngim tip da kaba peit na kiei kiei kiba ngi tip bad sngewthuh. Kine ki khanatang ki batai ruh kat kum ka 245. hup:/ dt. 21/4/

4 jingsngewthuh u briew halor ki kynja jingim kum ki dohkha bad ki khlur, ka jingkhih tawiar ka sngi bad u bnai bad kiwei kiwei de.^"*^ U Rajiva Verma ruh u batai ba ki khanatang ba ai jubab ki pyrshang ban ai jubab halor ki jingkylli la ka jinglong ba kyrpang bad salonsar jong kiei kiei kiba la jia long ha ki sawdong sawkun ka mariang. Une u nongthoh, ha kaba i'adei bad kane ka bynta, u pynshai ba kine ki khanatang ki ai ia ki daw kiba ladei bad ka 'balei' jong kiei kiei kiba kyrpang kat kum ka jinglong kyrpang jong ki, ka bym lah ban pyniasyriem bad kiwei pat kiei kiei. Ki kylli balei ba kawei ka jingjia ka jia ha kawei ka jaka bad ha kawei ka por bad ki batai ruh ia ki kat kum ka bor sngewthuh jong u briew hi shi met.^"*^ U B.L. Swer ruh u kubur ba ki khanatang ba ai jubab ki dei kita ki khana kiba batai bad jubab la ki jingkylli halor jong ka jingjia long jong kiei kiei ha ka pyrthei. Dei namarkata ka daw ba une u nongthoh u ong kumne: "Ka long kaba shisha ba u Hyndai jong ngi u im u khih bad ka mariang ha kaba u shem shibun ki jingphylla ba dap da ki jinglyngngoh suda. U kylli ha lade ne u shah kylli ha ki khun ki pyrsa - balei ki sim ki doh ki leh kumta, balei ki mrad ki mreng ki leh kumta, balei ki dieng ki siej ki long ki man kumta, balei ka mariang ka pher na kawei ka jaka sha kawei pat, balei bad naei mih u dewiong, balei u bnai u bthuh, balei u ksew bad ka miaw ki shong bad u briew bad bun kiwei kiwei pat ki jingkylli ba sngew lyngngoh. Lehse ban ai jubab ia kum kine ki jingkylli ba dap da ki balei, u longshuwa u sain-dur da ki khana parom ba bun jait khnang ban ai jubab." Kumta ki khanatang ba ai jubab ki dei kita ki khana kiba u longshuwa lyngba ka jabieng ba proh jong u, u la thaw bad pynwan dur halor kiei kiei ki jingjia bad jingphylla kiba u lap ha ka mariang 246. William A. Haviland, Cultural Anthropology, p RaiWaWerma, Myth, Ritual, And Shakespeare, p B.L.Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, p

5 sawdong Jong u ha ka jingiatyngkhuh ba man la ka sngi ha ka jingim jong u. Ki khanatang ba ai jubab ki i'arap ban batai ruh ia baroh ki jingleh jingkam ba u briew u leh bad ngeit. Ki batai i'a ki riti dustur, ki jingleh niam leh rukom ia kaba u khun bynriew shi satlak ka pyrthei ki bud pyrkhing haduh kine ki sngi ba mynta. Kumta "ki khanatang ki pyrshang ban batai i'a kiei kiei kum ka jingwan dur ki jaka puta, ka jinglong ba kyrpang ki mrad ki mreng, ka lehniam lehrukom, ki riti ki dustur?"*^ U Micha F. Lindemans ruh ha kaba u batai i'a ki khanatang ba ai jubab u ong ba: "Kine ki dei ki khana kiba don i'a ki kynja khanatang ban jubab na ka bynta kiei kiei kiba kham pher ha ka jinglong jong ki lane ia ki katto katne ki jingjia bad ki riti ki dustur i'a kiba ngi la klet kumno ki sdang."^^ Ki Khanatang ba ai Jubab ha ka Poitri Khasi ( ): Ki khanatang ba ai jubab ki long sa kawei pat ka bynta jong ka mynnor ia kaba u myllung Soso Tham u la pyndonkam bha ha ki poim jong u. U la sei i'a kine ki khana na ka nongmei nongpa ka jaitbynriew hynrei u la shna pynwandur Ta ki ha ka dur ba jlih jong ka poitri. Ka jingpyndonkam jong u ia kine ki jait khana ngi lah ban ong, ba ka dei ka buit jong u ban pynshynna shuh shuh Ta ka phang kren kaba u don ban wanrah ha ki poim jong u. Balei u Khasi um don dak-thoh ne ka thoh ka pule: Kawei na ki khanatang ba ai jubab kaba u myllung Soso Tham u kren ha kawei na ki poim jong u, ka long halor ka khanatang ba ai jubab kumno u Khasi u la nguit noh i'a ka kot sha kpoh. Dei na kata ka daw la ngeit ba u dt. 25/4/ dt. 25/4/

6 Khasi um don kot ban thoh ban pule hynrei u don tang ia ka ktien ba u kren bad ki para briew man ka sngi. Ka khanatang kat kum ka Esther Syiem shaphang ka jingnguid noh u Khasi la ka kot shapoh kpoh ka i'athuh ba la don ha kawei ka por ba u Blei u la khot lang ia ki briew jong ka pyrthei ban ai ha ki la la ki jong ki dak thoh. Ynda ki la loh pdiang baroh ki la i'aleit noh la ka jong ka lynti sha la ki briew ha sla pyrthei. U dkhar u la sumar bha ia ka da kaba teh ha u 'niuhthong jong u katba u Khasi u la kbum ia ka ha ka shyntur. Ha lynti katba ki dang wanphai ki hap ban i'aid lyngba la ka wah kaba la shlei da ka jingjur jong u slap. U dkhar u la jngi sha shiliang da kaba suk bad ki dak thoh jong u ki neh kumba ki long hynrei u Khasi katba u dang i'akhun ban jngi pyrshah la ki lat lat ba khlain, kumno-re-kumno u la kum nguid noh Ta ki. Dei na kata ka daw ba u Khasi um don dak ban thoh ban pule bad u hap ban shu shaniah tang da ki kyntien kiba u kren.^^' U B.L. Swer pat haba kren ia kane ka bynta u ong ba: "dei u Blei ha kaba nyngkong Uba la ai i'a kata ka 'jingthoh jingtar' hapdeng u Hynniewtrep bad u Dkhar khnang ba kin hikai i'a la ki jong ki jong ki kynhun bynriew. Kumba ka khana ka i'athuh shuh, hadien ba kine ki la ibh ia ka 'jingthoh' ban leit phai sha la ri la shnong, ki la hap klan ia ka wah ba la shlei umsaw. U Dkhar u la jngi sha shiliang um. U KJiasi pat u la shu dait ha ki bniat bad ha shiteng wah u la kum nguid noh ia ka jingthoh sha kpoh bad leit suda sha la i'ing."^^^ U O.L. Snaitang ruh ha ka jingthoh jong u, u bynrap kumne: "La i'athuh ba shisien mynwei ka la don ka jingshlei um kaba khraw, u Khasi bad u Dkhar ki la klan sha shiliang da kaba jngi 'i'a kata ka um bah um san.u Khasi da kaba khein sting 'la ka jingjur ki lat-lat jong kata ka um, u la shu kbum noh 251. Esther Syiem, "Orality Alive: Recapturing the Tale" in Orality And Beyond: A North-East India Perspective, Edited by Soumen Sen and Desmond L. KharmawphJang, KoJkata, D.G. Offset, 2007, p Bevan L. Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, p

7 ha la ka shyntur la kata ka kot kyllain kaba don ha ka la ki alphabet; hynrei u Dkhar u paralok jong u,u la teh i'a kata ka kot kyllain ha ka khlieh da ka jainspong. Katba ki dang jngi sha shiliang lyngba ki lat-lat ba khlain jong kata ka um, ita i kot kyllain ba rit jong u Khasi i la jhieh noh bad ha kata ka jingiakhun jong u ban jngi sha ryngkew, u la kum nguid noh shapoh kpoh"^^^ Kane ka long kata ka khana ban jubab ia ka jingkylli - balei u Khasi um don kot lane dak thoh dak pule. Ka khana ka dei ka nongmuna ba paka tarn la u Khasi ban jubab i'a kita ki jingkylli. Dei kumta kein ba: Mynmiet mynstep ki trei minot; Hapoh ka Kpoh ki thep ka kot; (Ki Symboh Ksiar, Dk. Ill Lain: 3-4) U myllung Soso Tham ha kitei ki lain poitri haneng, u pynphalang jingmut ruh kham sha jngai halor kane ka bynta. U myllung u kren ym tang la kata ka jingnguid noh jong u Khasi la ki dak thoh lyngba kata ka jingshlei um mynnor kumba la i'athuh da ka khanatang hynrei u da kdew kyrpang ruh i'a kata ka bor jong ka ktien kren kaba u Khasi u pyndonkam. Mynba ka hok ka dang leng rasong, ka ktien hok ba shi kyntien ka dang synshar i'a ka pyrthei u Khasi baroh kawei. Kumta um donkam satia ban da buh jingthoh i'a kino kino ki jingjia hynrei tang da ka ktien hok kaba u kren naduh ka dohnud ka la biang i'a u. Dei halor kane ka bynta ba u H.W. Sten ruh u ong: "ba ha kata ka por ba suk, ka dulir kam put donkam namar ka ktien u briew hi ka dang shongdor. Kim ju pynkhein i'a la ka juban ba la khlei, namarkata, ym 253. O.L. Snaitang, "Evolution of the Khasi Language and Literature: A Study in Folkloristic and Historical Perspectives" in Tribal Literature of North-East India Edited by Badaplin War, Shillong, SMS Hi-Tech Impression, GS.Road, 2009, p Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p

8 donkam buh jingthoh-jingtar ruh."^^^ U ong shuh shuh ba: "Ka jingnguid i'a ka kot ka long ka dak ba la thoh la kiei kiei baroh ha ki mawlyngkniap ka dohnud u briew bad ynda la donkam kan sa mih hi ka jingstad jong u shabar." U O.L. Snaitang haba u kren Ta kata ka jingnguid noh u Khasi i'a ka kot, u thew ne mut ruh i'a ka bor jong ka ktien kren kaba u Khasi u pyndonkam namar ka dei ka nongkynti ba kynja Blei kaba u Blei u la pynkhamti naduh ba u briew u wan sha kane ka pyrthei. la ki dak thoh lah ban ioh da kaba shim kylliang nangno nangno hadien habud ruh lada donkam hynrei ka ktien kren ka dei ka nongkynti jong u briew hi shimet kaba la shon shap ha ka longryni'eng jong u da u Blei.'^^^ Kumta ha u Khasi hi ka ktien kren ka long kaba donbor haduh katta katta, ha kaba u pyni'aid la kiei kiei baroh lyngba ka ktien hok bad kiei kiei baroh ki iaid belt iaid ryntieh khlem jingkynriang. Kane ka long ka bor jong ka ktien kren kaba baroh ki briew ki kheiii kor bad niew burom i'a ka, myn-ha-kata ka por ba ka hok ka dang synshar i'a ka jaitbynriew baroh kawei. Lyngba ka ktien, u Khasi u saindur la ki khana bapher ha kaba u bsuh ha ki i'a ki jingstad kiba hiar pateng-la-pateng ha ka jaitbynriew.u my Hung Soso Tham ha kane ka juh ka poim u bteng shuh ha kaba u ong ba kata ka jingstad kaba don hapoh ka dohnud jong u khun Khasi, u la pynmih shabar Ta kita ki sainpyrkhat bad ki rukom jingstad da kaba u shim i'a ka mariang kum ka atiar ban pyntrei kam i'a ki. Lyngba ka mariang u thaw ia ki khana ba bun jait bad u bsuh ruh la la ka jingstad ha ki, kumta kein u myllung u rwai: 255. H. W. Sten, Ka Jingbishar Bniah, Ki Sur Na Ka Duitara Ksiar, Na Ka Hyndai Sha Ka Lawei, p Ibid, p O.L. Snaitang, "Evolution of the Khasi Language and Literature: A Study in Folkloristic and Historical Perspectives" in Tribal Literature of North-East India, Edited by Badaplin War, p

9 Nangta ki kha ki PuHskam, Nangta ki mih ki Purinam.^^^ (Ki Symboh Ksiar, Dk. Ill Lain: 5-6) Dei lyngba ki puriskam ki purinam ba u khun Khasi u bsuh la kita ki jingstad ba kordor da kaba shu lathuh la ki ter ter na kawei ka pateng sha kawei pat. Ka long ka jingshisha ba wat lada u Khasi u la nguid noh i'a ka kot shapoh kpoh hynrei ka la long doh long snam ha ka long rynieng jong u i'a kaba u la pynpaw pyrthei pat i'a kata ka buit bad ka jingstad kaba u don ha ka jabieng ba proh jong u. U B.L. Swer sa shisien pat u iamynjur lang halor kane ka phang da kaba u ong: "u Hyndai jong ngi u don hi la ka bor pyrkhat bad ha kiba bun ki khep um ju ong ba um tip ne ba u thap shalyngmat ha ka umdum. Ka pyni shisha i'a ka jingproh jabieng jong u ban sain-dur Ta ki khana ba har rukom kiba hateng ki i sammut hynrei pat kiba phalang pat i'a ka rukom pyrkhat ba ladei bad la ka tynrai jingim la jong."^^^ Kumta, kane ka khana jubab halor ka jingnguid noh u Khasi Ta ka kot kam da thew eh Ta kata ka jingnguid ba shisha Ta kata ka kot hynrei ka jingmut hi kaba paw ha kane ka khana ka long, ban pynpaw Ta kata ka sap ka buit bad ka bor pyrkhat pyrdaiil Ta kaba la shon shap ha ka dohnud ba shapoh jong u Khasi Ta kaba u Blei u la pynkup ha u naduh kata ka sngi mynnyngkong. Kane ka thew ruh Ta kata ka jinglong ba kyrpang jong u Khasi kaba u don. Kijait jingstad ba bun rukom kiba u la buh ha ka mariang hi ka long shi bynta ban pynshisha Ta kata ka jingstad jong u Khasi Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p.l Bevan L. Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, p

10 Balei ka don kaphawar ka kynud ha kajingi'am briew u Khasi: Sa kawei na ki khana ba ai jubab kaba u myllung Soso Tham u la wanrah ha kane ka poim jong u ka long, kajingi'am jong ka kmie Sier haba ka lohi ia u khun dap shynrang jong ka ba la bah krong da u khyndai bah ryntieh. Ka jingkylli kaba mih lyngba kane ka khana ka long balei ki Khasi haba ki lam haba Yap briew, ki da phawar da kynud sur halor ka jingim bad jinglong jong uta ne kata kiba Yap. Ka khanatang ba ai jubab u Khasi ka ong ba ki Khasi ki la Yoh nuksa na ka kmie u Sierlapalang mynba ka Yam bad kynud ban ud ban nam Ya la u jong u khun phrangsngi jong ka haba u la kyllon Yap ha ki kti u nongshun. Haduh mynta mynne ngi lah ban ong ba kane ka rukom Yam kynud haba Yap briew ka dei ka bynta jong ka kolshor u Khasi. U myllung ha ka poim jong u "Ki Symboh Ksiar" ruh, ban pynpaw Ya kata ka jinghiar kyrdan ka longbriew bad ka jingphet noh ka jingshai jong ka hok na ka pyrthei baroh kawei, u byrmiaw bad u Iwet ka dohnud kumba Iwet ka dohnud ka kmie Sier haba ka Yohi Ya la u khun thep mynsiem jong ka, ba la bah krong Ya u da u nongshun. Dei na kata ka daw ha kane ka poim, u myllung u kren shai da kine ki kyntien: Haba ka kmie ka iam pangnud, Nadien ka krong u khun ka bud; Ki tern ban iathuh puriskam Shaphang u Sier ba khraw ka nam: Kumno u kiew u Namsarang, Kumno ki kie ki ummat kthang. (Ki Symboh Ksiar, Dk. VII Lain: 1-6) 260. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p

11 Ki jingiathuh khana ki pynskhem i'a kane ka jingjia, ha kaba la lap i'a kiba bun ki nongthoh ki la thoh shaphang kane. Hangne yn nym wanrah i'a ka khana la ka daw jong ka jingiap jong u Sierlapalang, hynrei yn pyrshang ban wanrah tang ia ito i bynta ha kaba balei ki Khasi haba ki lam, ki da kynud phawar i'a ka longbriew manbriew jong u ne ka nongi'ap. U Rabon Singh ha ka khana jong u "Shaphang Ka Sier" u pynkut da ka jingiam jong ka kmie Sier halor ka jingiap jong u khun ba ieit bad thep dohnud jong ka bad ha kaba kut eh u kynthoh halor ka jingiam ka kmie Sier kumne: "Na kata ka jingiam jong ka sa Toh buit lam briew u khun bynriew haduh mynta, hynrei myn ha kata ka por bad mynshuwa kata, ki briew kim ju nang i'am briew kum mynta; ki shu lam 'hu hu he he' tang ban pynmih shabar ia ka jingsngewsih bad tad ynda ki lohsngew nuksa na ka Sier ba ki sa nang Yarn briew haduh mynta."^^' Kumjuh ruh u H. Elias ha ka khana jong u shaphang u Sierlapalang, u pynkut i'a ka khana kumjuh kumba pynkut u Rabon Singh hi, bad u da batai kham bniah da kaba ong kumne; "Mynno-mynno ruh, ym pat ju don ba tip ne i'ohsngew kum kata ka jingiam jong ka Sier. Ki tymmen hyndai, ki la sngew shoh-jingmut haduh katta-katta i'a ka, ba kim banse ban sngew ba kata ka shem-pap shem-shitom jong ka Sier, ka la long kumba jia ha lade, ha ka met la jong hi; da ka dong jaiil-kyrshah ki la i'atap i'a ka khmat bad ki la jaw-ummat ryngkat bad ka Sier. Te, naduh kata, haduh myntamynne, haba ki lam-briew, ban pynpaw la la ki jingsngew baroh bad ban ktah mynsiem i'a kiba Tadon lang, ki da oh da tah la ki ktien jali-jaum bad ki pyniahap bad ki sur myllung jong ki kumba la leh ka Sier hyndai." Ka Badaplin War ha kaba ladei bad kane ka bynta ruh ka ong ba: "ka jingiam sngewsih kthang jong ka kmie sier ka la pynlong ia ka jingiam iap 261. Rabon Singh, Ka Kitab Jingphawar, 17* Edition, Shillong, Scorpio Press, 1996, p H. Elias, Ki Khanatang UBarim, p

12 briew hapdeng ki Khasi, ha kaba ka i'ing kaba Takynduh ia kum kata ka jingsngewsih kthang ki ju khot nong i'a ki nongiam briew kiba tbit ban iam kynud sur ha ki rukom phawar da kaba niew tang la ka jinglong jong uno uno uba la lap"^^^ Na katei ka jingong lah ban sngewthuh shai ba ha u Khasi hi ki don mh kita ki briew kiba la pyntbit bha ia lade ha kane ka Hang. Lada jia ba na kano kano ka "ring ba don ba i'ap bad ba ym don satia kiba nang ban i'am kumba ju Yam kynud bad phawar haba Yap briew, ki ju khot nong da kine ki nongiam ba la pyntbit khnang Ya lade ban pyndep Ya kane ka kam. U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim jong u ruh, u kren shaphang kata ka jingiam briew jong ka kmie sier haba ka lap bad lohi la la u jong u khun ba la shah pynyap bad bah krong da u khyndai bah ryntieh ha ryngngi u lum Shyllong. Kam lah khlem da pynpaw Ya la ki jingshem ba sohsat bad jingshempap Ya la ka longrynyeng, haba Ya ka jingsuk jong ka kaba ka don jingkyrmen ha la u jong u khun ba marwei la dkhat jubor noh na ka da u dusmon shi sngi. Ka khana ka ong ba dei na kane ka jingud jingnam bad jingyam jong ka kmie Sier ba ki Khasi ki sa Yoh buit kumno ban Yam haba Yap briew. U myllung ha ki lain poitri jong u, haba u phai sha kane ka jingjia u rwai kumne: Nangta ka kynud ka sur ba iam briew, Ki ktien ka Dohnud ki ngam khamjylliew: (U Sier Lapalang, Dk XXIII. Lain: ) Nangne keiii sa sdang ka ud ka nam bad ka phawar sngewsynei u paid khun Khasi shityllup ka ri, ha kaba: 263. Badaplin War, "Culture And Tradition: The Image of the Suffering Women in Khasi Oral Narratives" in Tribal Languages and Literature of North-East India, Edited by Laltluangliana Khiangte, Aizawl, Felfim Computer, 2010, p P.G.Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad U Sier Lapalang, p.l

13 Mihngi bad Sepngi kylleng ruh kapar, Jingiam u Khasi u seng ka Phawar, (U Sier Lapalang, Dk. I. Lain: 13-14) Ka jingiam jong ka kmie sier la ong ka la ktah jur Ta u khun bynriew ha kata ka por bad la ong ba dei lyngba ka jingtohsngew jong ki na kane ka jingiam, ki Khasi ki la seng i'a ki jingiam phawar haba Yap briew haduh mynta mynne. Nangne la ong ba ka 'Yam Yap briew' ka la sdang ban suh thied ha u khun Khasi Khara shi tyllup ka ri Khasi. U myllung Morkha Joseph ruh haba phai sha kane ka bynta u lathuh shai ba kumno kane ka rukom jingiam ka wan mih paw ha ki Khasi da kaba u ong kumne: Tang ki ktin pait dohnudjong ka, Ki dang sah ha u khun bynriw; la ki pateng-la-pateng la iathuh khana La huh niam huh rukom iam-briew^^^. (U Sierlapalang, Dk. 3 Lain: 1-4) Nangta shuh shuh ha ka poim kaba shiphew lain jong u u rwai kumne: Ka jingiam paitdohnudjong ka, Ka sah h 'u khun bynriew. La hiar pateng iathuh-khana, Ka niam rukom iam briew, (U Sierlapalang, Dk. 1. Lain: 5-8) 265. Ibid. p Morkha Joseph, Ka Ryngkap Ne Ki Poetry Khasi, Shillong, Third Edition, Saw Lyer Press, p Ibid. p

14 Ka jingiam jong ka kmie Sier kam shym kut noh tang ha ka shi sngi, hynrei ka i'ai sah bad lai kynud ha man la ki khep jong ki jingjia ba sngewsih ha ki thliew ling jong u khun Khasi Khara shi tyllup ka ri Khasi haduh kine ki sngi. U Kynpham Sing Nongkynrih ha ka kot jong u, haba u kren shaphang kane ka bynta u thoh kumne: "Kim pat ju i'ohsngew mynno mynno ruh 'I'a kata ka jingkynud sngewsih kthang ba shoh jingmut, kaba mih naduh ka tyllong jong ka dohnud da ka jing'ieit bad jingsngew buhkhoh ba kat kata. Ka jingrwai sngewsynei ba pynpangnud kaba ka kmie u Sier Lapalang ka la rwai kynud ka la ktah jur 'I'a ki, ha kaba ym don uwei ruh u briew uba don ha kata ka por u ban nym jaw ki ummat sngewlem na ka bynta jong ka. Da ka jingsngew shoh jingmut bad jingsngew "I'ahap i'a kaei kaba ki la 'i'ohsngew, ki Khasi ki sngewthuh shai ba ka jing'i'am paitdohnud jong ki, ka long tang ka jingi'am kaba la shu mih na ka shyntur khlem dur khlem dar. Kumta ki la bud nuksa na ka jing'i'am pangnud ka kmie sier bad naduh kata ka por, ki la nang kumno ban pynshoh jingmut 'i'a ki jingrwai 'I'ap briew ha ki sur ba myllung bad ban kynud ha ki sur ja-li ja-um ba shoh mynsiem." Balei don dpei ha u bnai: Ha ka poim "Ka Puriskam" 'I'a kaba u nongthaw 'i'a kane ka poim u ai kyrteng 'i'a lade da U Khasi, u la wanrah ha ka poim jong u "la kata ka khana kaba batai bad jubab 'la ki jingkylli bad kane ka poim jong une u myllung ka 'I'athuh "la ka khana shaphang u Bnai bad ka Sngi. Lyngba kane ka poim ngi 'I'ohi ba u bnai bad ka sngi ki 'i'a dei shipara bad ki 'la im suk kynjai ha la ki kam ki jingtrei jong ki 'i'a kaba u Blei u la bynta ha ki kata, ban ai jingshai 'i'a ka pyrthei. Hynrei kyndit ha kawei ka por, ka la wan ka mynsiem awria ha u 268. Kynpham Sing Nongkynrih, Around The Hearth, Khasi Legends, Haryana, Sanat Printers, 2007, p

15 bnai bad u la leh samla la la ka jong ka hymmen. Ka long kaei kaei ka bym lah ban pdiang bad ban shah 'la kata ka jingleh na ka Hang jong ka sngi kaba long ka hymmen jong u. Ka sngi ka la bitar lep Ta kata ka jingleh khlem akor jong u para *ia ka, da ka jingdom ka la theh da u 'peisieh na ka dur khmat jong u khnang ban ai jingsneng la u na kita ki jingmut ba jakhlia kiba u don. U Rabon Singh ha ka khana jong u shaphang kane ka jingjia ruh u lathuh: "Te ynda la lap noh ki kmie ki kpa ki bapli ki la kylla khun swet, ki lashong hi baroh shipara, te ynda hadien katto katne ka la mih ka jingmut runar ha u bnai, u ibha i'a la ka hymmen pynban; te ynda kane ka jingmut runar ka la nangroi nangroi ha u bnai, u la pyrkhat ban pynshlur i'a lade ban i'alur i'a ka. Ynda ha kawei ka por u la pyniaw ngang bad u la khapbrip la ki khmat bad u i'alur la ka: te ka sngi haba ka la i'ohsngew la kine ki ktien, ka la sngewmeh ding lep bad ka la i'eng joit, ka khat da u dpei ka tep na ki khmat u bnai; bad ka ong artad. 'Shi u khlemraiii, phi nud ban kren kum kine ki ktien, da kat la nga ka hymmen kaba ryngkat ka kmie ha ka sumar, ka sukher, ka bah ka thum, ka ai ja ka ai kait, ka pynsum ka pynsleh; phi kren sang phi kren ma kum kita ki ktien, ngan tep da u 'peisieh na i shyllangmat; khie phet noh na ling, ngan nai kur ngan nai para naduh mynta'"."^^^ U my Hung ha kane ka poim "Ka Puriskam" ruh u i'athuh 'ia kane ka jingjia ha kaba 'I'adei bad kane ka khana da kaba u ong: Ka sngi ka bitar eh lep, Bad ka byrthiew ka kyrkhah; Da u peisieh ka i'eng ka tep, Namar shyllangmat ka khalah. (Ka Puriskam, Dk. 3 Lain: 1-4) 269. Rabon Singh, Ka Kitab Jingphawar, p U Khasi, "Ka Puriskam" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p

16 U bnai da ka jingsngew lamrem kaba khraw u la phet noh nangta ban nym pyniajan shuh bad la ka hymmen. Kumta u la mih tang mynmiet ynda ka sngi ka la sep bad leit noh sha la ling. Uta u dpei ba ka sngi ka theh na ka khmat la ong ba ka i'ai sah dak ha u shi junom. U myllung u rwai kumne halor kane ka khana jubab: Ha ka khmat u don kajwar, La u sngaid khatsaw synia; Ba khluidd'upeisieh bamar, U thangjngap sah haduh mynta. (Ka Puriskam, Dk. 7 Lain: 1-4) U Rabon Singh ruh ha ka khana jong u halor kane ka jingjia, u pynkut da kaba ong kumne: "Kumta u bnai, naduh kata ka por ba ka sngi ka tep da u peisieh u la kylla bthuh noh bad um nud shuh ban laid ryngkat bad ka sngi u laid sa mynmiet mynmiet. Uta uba phi lohi kum u lyoh hapdeng u bnai haba u la pyllun bha u long u dpei ba sah naduh kata ka por ba la tep ka sngi." 979 Ka jingmut jong u myllung haba u wanrah la kane ka khana ha ka poim jong u, ka long ba u kwah ban sneng ban pyni i'a ki khynnah samla shynrang bad kynthei ba ha ka shongkha shongman dei ban da i'apeit bha la ka jingiabeit labiang baroh arliang kur, lada ym husiar katba dang biang ka por, loh long ei kum u bnai bad ka sngi. Namar ha u Khasi hi ka ia poi kha shi kur ne shi para ka long ka sang ka ma kaba ym lah shuh ban map ha khmat u briew bad ha khmat u Blei. Kumta ha kajuh ka por ngi lohi ba ki longshuwa manshuwa haba ki Tathuh la kine ki khana ba ai jubab balei u bnai um ju mih mynsngi bad balei ba don dpei ha sla jong u, ki bsuh ruh artat ha ki la ki jingsneng 271. Ibid. p Rabon Singh, Ka Kitab Jingphawar, p

17 jingkraw kiba i'adei bad ktah Ta ka long briew man briew ha ka jait bynriew hi baroh kawei. Kumta lah ruh ban ong ba kine ki khana ba ai jubab ki dei ruh kita ki khana kiba don ha ki i'a ka sneng ka kraw kumjuh. Balei u klew u kynthih lynga ha kapor ba mih sngi mynstep: Ha ka lynnong ba khatduh jong ka poim "Ka Aiom Ksiar", u myllung Soso Tham u la wanrah sa kawei ka khana jubab shaphang kumno u klew u ju shad bad pynkhih la ki thapniang tang shu mih ka sngi mynstep na ka daw ba u kwah ban kiew biang bad ka Sngi sha suinbneng. Kane ka kren ruh la kata ka jingshlei jong ka jingkmen ha u Hynniew Trep haba u don ha thapniang ka sotti juk, ha kaba um tip khuslai ne jynjar, hynrei ha kaba ka mynsiem jong u ka dap tang da ka jingsuk bad jingkmen shi lynter, da kaba u myllung u rwai: UKlew un shad tang mih ka Sngi, (Ka Aiom Ksiar, Dk 2. XIILain: 1) Ka khana jubab shaphang u Klew, kat kum u H.O. Mawrie u lathuh ba u klew hyndai u dei u tnga jong ka Sngi bad u im suk im saiii ruh bad ka. Hynrei ha kawei ka sngi u la i'ohi ia ka Kper Tyrso kaba stem bad kaba itynnat palat. U la pyrkhat ba ka dei ka thei bhabriew bad u la kwah ban wan jngoh bad 'i'ohi 'I'a ka. Shipor u la kun tang ha lade hynrei katba u nang peit katta u dang shoh bieit. Haba um lah shuh ban set 'Ta kita ki jingsngew, u la 'Tathuh ha ka Sngi. Ka Sngi ka la nguh arti arjat ba un shong khop bad ka bad ba un nym pynkhih kynting "Ta la ka jong ka jingmut jingpyrkhat. Ynda haba um kohnguh ka ruh ka la pyllait 'Ta u da ka jingpait dohnud. Thiaw u klew u la mih na 'Ting paki 'Ting dulan ka sngi bad u la wan poi sha kane ka pyrthei Soso Tham, KiSngiBarim UHynniew Trep, p

18 Ynda u la wan poi hangne u la lap pynban ba u la shah thok. Kata kaba u pyrkhat ba ka dei ka thei bhabriew ka dei pynban da ka Kper Tyrso. U la babe haduh bym tip shuh bad u la kwah ban leit phai biang sha ka Sngi hynrei um lah shuh. Ki dak pyllon kiba don ha ki sner jong u ki long ki ummat jong ka Sngi bad ka jingshad kynthih jong u mynstep ka long namar ba u kynmaw Ta ka jingsuk kaba u la mad bad ka bad ba u kwah ban leit phai pat sha ka. Ka jingshad jingkynthih jong u klew dang step tang shu mih ka Sngi, ka pyni la ka thrang hir hir jong u ban leit phai pat sha ka hynrei um lah shuh. Ka Badaplin war ruh ha kaba i'adei bad kane ka khana jubab shaphang u klew ka bynrap ba: "U la babe 'la la ka jingleh la jong bad u la pyrshang ban leit biang bad la ka tnga. U la kynthih bad kyrthlap Ta la ki sner, da kaba pyrshang tyngeh ban leit biang bad la ka tnga hynrei long lehnohei ki jingpyrshang baroh, Dei na kata ka daw la ong ba u klew borabor u ju kaweh bad kyrthlap i'a la ki sner mynstep ha ka por ba mih ka sngi.""^ U myllung P.G. Gatphoh ruh ha ka poim jong u "Ka Per Tyrso" u kren shaphang ka jingbabe jong u klew ynda haba u la hiar sha sla khyndew, namar i'a kaei kaba u mut bad thmu kam long satia kumta. U myllung u rwai ruh shaphang kumno ba ki ummat jong ka sngi ki neh bad sahkut ha u tdong jong u klew bad balei u klew u shad u kynthih dang step tang shu mih ka sngi. Ka khana ka lathuh ba dei da ka jinglap lah jong u klew ban rai kyrkieh; ha kaba u la hiar na ling paki dulan jong ka sngi na suin bneng ban wan Ta kynduh bad ka thei samla ba bha briew Ta kaba u la mutdur haba u Tohi na suin bneng Ta ka per tyrso kaba don bad thiah lyngngai hangne ha sla 274. H. Onderson Mawrie, Ka Pyrkhat UKhasi, pp Badaplin War, "Culture And Tradition: The Image of the Suffering Women in Khasi Oral Narratives" in Tribal Languages and Literature of North-East India, pp

19 pyrthei. Wat la ka sngi ka la khang katno katno ruh hynrei um pynsngap satia la kita ki jingkyrpad rit jong ka. Ynda u la hiar, u lap pynban ba kata ka thei samla kaba u mut ka dei pynban da ka per tyrso. U la babe kylla la ka jinglaplah bad ka jingrai kyrkieh la jong. Ka sngi haba ka la i'ohi i'a kane ka la lam kthang bad ki ummat jong ka kiba tuid ki la hap ha u tdong jong u klew, Ta kaba ki sah lyngur haduh kine ki sngi. U klew ruh namar u la babe bad bynnud ia la ka tnga jong u, la ong ba dang step phymgap ba mih ka sngi u shad u kynthih bad u da thmu ban leit phai pat sha ka sngi hynrei um lah shuh ban leh kumta. U myllung P.G. Gatphoh ha kaba i'adei bad kane u pynkren i'a u Klew: Ko theisotti, ko Sngi ba thiang, Hangne ngan tap tyrsaw; Ki ummat ksiar jong phi la biang, Junom ngan iai kynmaw! (Ka Per Tyrso, Dk. 13 Lain: 1-4) Nangta shuh shuh u myllung u rwai: Mynsiem ka shad ka khihpisa, Hir-hir u kwah ban her; Upeit sahnud u kren ruma, U dait, u dkhat, ki sner! (Ka Per Tyrso, Dk 14 Lain: 1-4) Ym kum u Soso Tham uba pymasyriem i'a kane ka khana bad ka jinglong jingman jong ka jaitbynriew Khasi, hynrei u myllung P.GGatphoh pat u thoh 276. P.G.Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, p P.G.Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, p

20 i'a kane ka poim da ka jingthmu ban thaw thymmai i'a ki khana parom ha ka dur jong ki poitri bad ban wanrah la ka sneng ka kraw halor ka jingiadei ha ka longiing longsem, khamtam eh hapdeng shitnga. Haba phai biang sha ka poim, la pynsabut lyngba ki khana kiba la don lypa ia kaba la buh jingthoh da kiba bun ki nongthoh. U Kynpham Sing Nongkynrih ha kaba i'adei bad kane ka khana u i'athuh ba kumno u klew dangstep u kynthih, u kynther sner da ka jingthmu ban leit phai pat bad ka sngi sha bneng bad kumno ki ummat jong ka sngi ki sahkut bad snob ha u tdong jong u klew haduh kine ki sngi da kaba u ong ba dang step phymgap man ba mih ka sngi, la ju i'ohi ba u i'aid pyneh shadem bad kynthih shane shatai da ka jingthmu ban leit phai pat sha bneng bad la ka tnga ba ieit jong u. Hynrei ha ka jingshisha kam long kumta, u la shu sahkut nob tang shi jam ar jam ki kjat ha sla khyndew. Dei kita ki ummat ba sngur jong ka tnga ba ieit jong u ki kylla long ki dak lyngur ba phymai kiba sahkut ha u tdong jong u bad kane ka sah sa tang ki jingkynmaw ba thiang ia kata ka jingsuk bneng ia kaba u la duh nob shi junom. Kumjuh u Rabon Singh ruh u kren shai shaphang kane ka jingshisha lyngba ka jingi'athuh khana jong u "Shaphang u Klew" da kaba u ong kumne: "Kumta u klew naduh kata ka por haduh mynta u tang shu iohi mynstep ba mih ka sngi u shad u kynthih, u kyan u bymgem ba u laleh ban leit kiew pat sha ka Sngi, bad kita ki dak ba phymai lyngur ha u tdong jong u ruh ki long ki ummat jong ka Sngi bajaw naduh kata ka por."^^^ U myllung Bronath Thangkhiew pat ha ka poim jong u "Pyrthei leid Thoin Ka Dur leid Lut Jong Nga", u kren shaphang ka 'jingim' jong u briew ha kane ka pyrthei, kaba u Blei u la ai ha ka longrynieng jong u Briew. Wat la ki jingjynjar bad jingeh ki wan lynshop hynrei kim lab ban ktah ia ka jingim 278. Kynpham Sing Nongkynrih, Around The Hearth, Khasi Legends, p Rabon Singh, Ka Kitab Jingphawar, p

21 bad kim lah da lei lei ruh ban khang la kata kaba itynnad jong kata ka jingim kaba don ha u briew. U myllung u pyniasyriem ruh i'a kata ka jingitynnat bad sngewtynnat jong ka jingim la kum ba shad u klew ha ki kjat sngi mynstep, da kaba u rwai kurrme: Kitajingshem lanot pyrthei, Short tang ha sur pyrkhat; Bymju lahpynwai da lei-lei, ia jingim sngewtynnat; Ba shad te kumba shad u klew, Ha ki kjat sngi ka sla khyndew. (Pyrthei leid Thoin Ka Dur leid Lut Jong Nga, Dk. 3 Lain: 1-6) Kane ka khana jubab halor u klew, ka long ruh ka lad ba ki myllung ki pyndonkam la ka kum ki buit-thaw bapher bapher ban pyniabyrshem i'a ka phang kren ha ki poim jong ki kumba leh u myllung Bronath Thangkhiew ha kane ka poim. Kumta u myllung ha kane ka poim u kwah ban i'athuh ha ki nongpule ba ha ka jingim hi ngi i'oh mad ia kiba bun jait ki jingkylla; ki jingsngewtynnat, ki jingtynjuh, ki jingialeh hynrei ka jingim hi borabor ka laid ban pyndep i'a ka thong jong ka ha kane ka pyrthei bad kumba shad u klew ha ki kjat sngi, kumta ruh ka jingim ka lai kmen ha ka long ryni'eng u briew katba u dang im ha kane ka pyrthei B. Thangkhiew, Ki 'TienrwaiKhasi (Poetry Khasi), 2""* Edition, Shillong, Ri Khasi Press, 1973,p

22 Haba ngi phai pat sha ka sneng ka kraw kaba don ha kane ka khana jubab ka long ba naduh ka khana parom u Rabon Singh haduh ki jingthaw thymmai jong ki nongthoh bapher, la ka long ha ka poitri ne prose, ki don la kawei ka jingmut ban pashat ha ka long briew man briew bad kata ka long halor ka jingawria bad ka klim. Ka jingawria barobor ka ju lalam la ka jingmut jingpyrkhat jong u briew sha ki kam sniew ba laiphew har rukom bad wat haduh ka klim ruh kumba la sakhi na ka khana shaphang u Klew la kaba ki nongthoh bapher ki i'atuklar bha ha ki jingthoh jong ki. Ka saiiipyrkhat u Khasi halor kane ka khana ka long ba ka jingpait jingpra ha ka 'ring ka sem bunsien ka mih na ka jingpyrkhat thala jong u briew hi ia kiei kiei kiba u 'lohi khlem da pynshongnia bha shuwa ba un leh la ki. Bunsien ki jingikwah thala bad ka mynsiem awria kam ju long kaba shisha ha ka jingpyrkhat u briew. Dei kine kiei kiei kiba wanrah la ka huri hura bad ka jingpait jingpra ha ka longi'ing longsem. Balei u ksew u wan shong bad u briew: Kawei pat ka khana jubab kaba kham la tip paitbah ka long kumno u ksew u wan shong ryngkat bad u briew bad kumno u kylla long u paralok uba jan tam jong u khun bynriew haduh kine ki sngi. U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim jong u, u kdew ruh la kane ka ka jingshisha da kaba u i'athuh ba ynda haba ki laiphew mrad ki la 'luh bad leh bein 'ia ka tungtoh jong u ha ka Tew luri lura, da ka jingbitar bad jingsngewrem u la wanphai sha la Ting ban i'athuh ha la ka tnga la kaei kaba la jia Ta u ha lew. Da ka jingai buit jong ka tnga jong u, ki la rai ban wad jingi'arap na u khun bynriew bad lada u kloi ban i'arap i'a ki, ki la rai ban shong shakri noh ha u shi junom tang ban i'oh ia ka kput kumba ki la angnud ban pynhiar kput ia ki laiphew mrad baroh. U 150

23 myllung haba ngi phai sha kane ka bynta u rwai ha ki laiii poitri jong kumne: U Ksew ba u rem uphet sha la Ing, Artad u byrthen ka Maw bad ka Dieng: Tangpoi ha Shyngkub u khot ia ka Tnga, Ha ka u theh sei u dom upisa; Ka Tnga kaba sian ka tern dajingieit, Ka Ding kaba klang kajem u thylliej: 'KynradI 'ka la ong, 'ha trai Lum Shyllong, Khyndai Bah Ryntieh u Briew u shong shnong; Ha u ngin shong mraw ban slew ka kylliang, Ki mrad laiphew doh ba shun ba iriang. " (USier Lapalang, Dk. XIILain: ) Shuh shuh u myllung u bteng da kaba rwai kumne: Ha Dwar ha Tyngkong u Paid ha Shyllong U khot ba kin shong ha Khrum ha Kyrpong: U ong ba un ai ka Ja ka Dohkha, Ka Ing kin sharai u Ksew bad ka Tnga. (U Sier Lapalang, Dk XIVLain: ) Kiba bun ki nongthoh ki la pyrshang ban buh ha ki jingthoh i'a kane ka khana ba pawnam jong u khun Khasi, da kaba ki iathuh la kajuh ka jingjia kaba la jia i'a u ksew ha kata ka iew luri lura. U ksew u la leit mudui shuwa ha ki longsan mansan jong ki laiphew mrad, hynrei haba u i'ohi ba jan baroh 281. P.G.Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad U Sier Lapalang, p Ibid. p

24 na ki kim pynsngap hynrei ki pynrem pynban i'a u, ha kaba khatduh u la rai ban wad jingiarap noh na u khun bynriew bad lada u kular ban i'arap i'a u, un kloi wat ban shong shakri ha u shi junom, Haba phai sha kane ka jingjia u Rabon Singh u i'athuh shai ba kumno u ksew u la leit sha u khun bynriew ban wad jingiarap na u da kaba u ong: "A kynrad, to i'akhot ngan shong noh bad phi ngan ap ing ap sem ngan synran synriah ha kti ha kjat la phi, i'a ai tang i ja kyntien, ap ngan tang ioh la ka kput i'a une u laiphew mrad baroh uba la leh beiii leh than i'a nga. Kumta u briew u sa khot ri i'a u, u pynshong ha tyngkong, bad u ksew u sngewthuh ban bud dien 'la ka mrad baroh haba ka don ka syrwet jingiewkhong namar ba ki luh Ta ka tungtoh jong u naduh kata ka por." Ka khana ka jubab ruh balei u ksew u lah ban sma dien la ki mrad ban larap ia u briew ha ka beh mrad ne ka ksaw ka kpong. Balei don kyrhai u dewi'ong ha ri Khasi-Jaihtia: U myllung Soso Tham u la wanrah ruh i'a ki khana jubab shaphang ka jingdon u dewi'ong ha ri Khasi. Kane ka khana ka 'i'athuh kumno ka Rakot kaba long ka ksuid kynsha ka 'laleh ban bam duh 'la ki briew kiba ka shem ha ki shnong ne ki jaka ba ka dei iaid lynti. Ka khana ka ong ba, ynda kane ka rakot ka la poi sha ri Khasi, u Hynfiiew Trep u la siat pyn'i'ap 'la ka da u khnam bad ka ryntieh. Ka snam jong kane ka rakot kaba jaw, ka kylla dew'iong bad namar ba kane ka rakot ka kyrthat slem bad tyllun sawdong, u dewiong u kynrei bha ha ri Khasi. Dei halor kane ba u myllung u ong: 283. Rabon Singh, Ka Kitab Jingphawar, p

25 Ki Shyieng Rakot - u Mawramsong; Ka snam jong ka, ka lang Dew'iong: (URngiew, Dk. VII Lain: 3-4) Ha kaba iadei bad kane ka phang Ta kaba u Soso Tham u la kdew haneng, ka khana jubab kat kum u Rabon Singh shaphang kumno ka snam jong ka Rakot ka kylla dewiong, ka lathuh ba, naduh mynhyndai ki tymmen ki ju lathuh khana i'a ka rakot ki ong ka long kum ka briew hi, kaba bam briew. Ki ong sngewshyrkhei shibun la ka jinglong jong ka, ka long kat ka ksuid; haba march ka khyndew ka win kumba mareh u masi prut ha khlaw; don ki syiem ki patsha hateng hateng ki pyni'ap i'a ka hynrei ka mih pat da kawei; kumta kam duh ka rakot ha ri Dkhar ka Taid kylleng la kylleng ki shnong ban leit bam briew; ynda ha kawei ka por ka thew ban wan kiew sha ri lum. U khun Khasi u la sheptieng bad ki laiphew syiem da kawei ka buit kawei ka bor, ki la Teng da ka wait ka ryntieh ban pyniap duh i'a ka rakot. Kumta ki shim la ka ryntieh la ka ryngkap, ki ap phira baroh sawdong ka ri; ynda ka la wan ki la siat da ki khnam. Ka lynniar ka phet lap ki dang ban haduh ba kan da Yap duh khoit. Ka snam jong ka ka jaw katba dei ki khnam ha ka met kata ka snam kat ha kaba ka jaw ka kylla dewiong. Kumta sa mih dewtong na ri Khasi kham bun namar ba pyniap u khun Khasi hyndai. Balei ka don kajingbam hynroh i'a ka Sngi: U myllung Soso Tham u wanrah ruh la ka khana shaphang kumno ka Hynroh ka pyrshang ban nguid Ta ka Sngi, Ta kaba ki Khasi ki tip kum, bam hynroh ka Sngi (Solar Eclipse) kat kumba ngi pule na ka saian, na ka khana 284. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p Rabon Singh, Ka Kitab Jingphawar, pp

26 kaba ngi latip paitbah shaphang ka Nam. Ka khana shaphang ka Nam ka i'athuh kumno ka Nam ka la i'oh jingtip na ka khnai shaphang ka jingthmu jong u khla uba la ri ia ka, ban bam doh la ka. Ha ka sngi kaba u khla u la lawer sngewbha ia ki para khla ban bam doh Ta ka, ka khana ka Tathuh ba, ka Nam ka la lyngngoh i'a ka jingphah shetja u khla haduh jin san prah bad ka ong ha lade ba ka jingkhawai aiu eh haduh kat kata. Kyndit kynsan la mih ka khnai na ka ka thliew bad ka la ong i'a ka Nam ba ka tip balei u khla u phah shetja jin san prah. Ka Nam ka la kyrpad la ka khnai ba kan i'athuh hynrei ka khnai ka la ong ba lada kan ai ban sip lem Ta u sohkhawja uba ka la theh ha u prah, te ma ka ruh kan sa i'athuh 'ia baroh khoit 'ia kiba ka tip. Ka Nam ka la kular ban bsa "la ka khnai bad ka khnai ka la 'i'athuh lut 'ia baroh ki jingjia kiba la jia haduh ba ka Nam kan shah rong noh ha u khla. Ka khnai ka la leit i'alam 'la ka Nam sha ka hynroh ban wad jing'iarap na ka. Hadien ki jing'iakren ba la slem bha bad ki jingkyrpad rit jong ka khnai ban 'iarap lem 'ia ka Nam, ka hynroh ka la sngewsynei i'a ka Nam bad ka la ai ha ka da ka snep hynroh kaba ka la tynsat sha kyndong ba kan phong khnang ba u khla un nym ithuh 'ia ka. Ka khnai ka la khublei 'la ka hynroh bad ka la mih noh ryngkat bad ka Nam. Ka khnai ka la phah phong ha ka Nam 'la kata ka snieh hynroh bad 'ialam i'a ka sha ka jaka ba kham pajih, ka da pyni ruh ha ka 'ia ka diengjri diengkya bad ka ong ba kin long ki nongi'arap 'ia ka. Ka Nam ka la lyngngoh ba kumno ki dieng ki long ki nong'iarap 'ia ka hynrei ka khnai ka la ong ha ka Nam ba lada kan nam ha ka kynteng jong ki, kine ki dieng ki 'lakhun kin 'iakura para ma ki ban 'iatam ryn'ieng. Ka khnai ka la batai 'la ka Nam ba kan kiew halor kine ki dieng bad kan ong artad 'San ko kong Ri pat ko kong A. San ko kong A pat ko kong Ri. Kine ki dieng ki la san stet haduh ba kin da kyntiew soit 'ia ka Nam sha suiiibneng ka jaka ba shong ka Sngi 154

27 bad u Bnai?^^ Ka khana kat kum u H. Elias ruh ka lathuh ba, "Ka khnai ka la ong la ka Nam ba kan ap katba ka dang leit kylli lad na ka Hynroh. Ka Hynroh pat ka la loit i'a ka sopti bad ka la ai ha ka khnai ba kan rah sha ka Nam. Kumta ka khnai tang shipor ka la wan ka la ong ha ka Nam: 'Hih, tap la ka khmat da kane ka snieh hynroh, leit kiew kloi sha bneng, na ka kya bad ka jri, nang-ong putet katba pha kiew 'san ka kong 'a, pat ka kong 'ri, san ka kong 'ri pat ka kong 'a. kumta kin san haduh bneng ba phan lait-im'". Ka khana ka i'athuh shuh shuh ba, ka Sngi ynda ka tip ba ka Nam kam dei ka hynroh hynrei ka dei ka samla kaba bha briew; na ka jingpeit siar jong ka ha ka por ba ka Nam ka law Ta kata ka snieh hynroh. Ka Sngi ka la leit shim la kata ka snieh hynroh bad ka la thang duh ia ka bad ka la pynshong kurim ia u khun jong ka bad ka Nam. Ka Hynroh kaba la don ka jingi'akajia teng bad ka Sngi, namar ka la kyntait ban ai burom la ka; ynda haba ka la loh jingtip ba ka Sngi ka la pyllait i'a ka Nam na kata ka jingriam jong ka lyngba ka snieh hynroh, ka la bitar tyngeh bad ka la kiew pynsted sha suin bneng bad ka da thmu ban nguid jynduh la ka Sngi. Ka Sngi da ka jingshlur, ka la laksaid tyngeh ban lait na ki tyrsim jong ka Hynroh dusmon."^^^ U myllung u pynsyri'em 'la ka kam bymman u thlen ban bam da ka longbriew bad ka khanatang ba ai jubab kaba ong kumno ka hynroh ka pyrshang ban nguid tylli la ka Sngi haba ka tip ba ka Nam ka don hapoh ka jingpynrieh jong ka, namar ka kwah ban loh ha lade ia kane ka thei samla. Haba phai sha kane ka khana jubab, u myllung ha ka poim "U Lyoh" u rwai: 286. Esther Syiem, Ka Nam, Shillong, SMS Hi-Tech Impression, 2007, pp. 11 ff H. Elias, Ki Khanatang U Barim, p G.K. Ghosh & Shukla Ghosh, Fables And Folktales OfMeghalaya, Calcutta. 1998, p

28 Ka khlieh Hynroh suki suki, Ka nguid haduh ban lut ka Sngi. (ULyoh, Dk. XLain: 1-2) Ki khanatang ba ai jubab kiba lasnoh bad ki bor ba maia (Etiological Myths) ki dei kita ki khana i'a kaba ngi ju shem bad lap bha ha ka jaitbynriew Khasi. Kumba la kdew shakhmat ha kaba ladei bad ka khana - ka jingnguid noh u Khasi la ka kot ia kaba u Blei u la ai ha u; ngi shem ba u Khun Khasi Khara, wat lada um don dulir ban pynshisha Ta kata ka jingstad jong u, hynrei ki khana ba bun jait la kiba u la buh bad tynsat ha ka mei mariang lah ban sakhi bad pynthikna ia kata ka jingstad kaba mih napoh ki khulpi ka dohnud jong u kiba u la buh tyngkai ha ki sawdong sawkun ka mei mariang, khnang ba ki longdien mandien kin loh jingmyntoi. Kine ki khana la ong ba ki la pyrsad mynsiem jur bha i'a ki nongthoh Khasi jong ka juk thoh kot haduh kine ki sngi. U myllung Soso Tham u dei uwei na ki radbah ha kane ka bynta. Ha kiba bun na ki poim jong u, u myllung u la ring mynsiem jur bha na kine ki hira ka mynnor khnang ba ki longdien kin tip bad ban buh tyngkai ia kine ki nongkynti ba kynsai jong ki longkiii longkpa na mynkulong mynkumah. yon Ki Khanatang halor kaba Pynbyrngia (Recreation Myths) ha ka Poitri Khasi: Ki khanatang ba pynbyrngia ki dei ki khana kiba lathuh i'a ka kmen ka sngewbha ia kaba ki briew ki ju leh, namar ha ka jingim u briew hi u donkam la ki jingsngewbha khnang ban pynpyngngad jabieng hadien ki kam ki jam kiba u trei man ka sngi. Ka Oxford Dictionary & Thesaurus ka batai i'a ka kyntien 'recreation' kumne: "ban pynsngewbha i'a lade; ki jingleh 289. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p

29 jingkam ba pynbymgia bad pynsngewbha."^^ Haba ong lehkmen ne pynbymgia kam mut satia ban shu pynsyrwa la ka por khlem tip shuh i'a ka por trei por ktah hynrei ka jingmut ba sha lyndet ki jingsngewbha ba pynbymgia, ong u George Knight, ka dei kata ka jingpynthymmai biang bad ka jingpyniabyrshem hapdeng ka bor jabieng bad ka bor met kumjuh. Ka jingthmu ba kongsan ka long ban pynkhlaifi i'a ka bor jingmut jingpyrkhat bad kumjuh ka bor met na ka bynta ka koit ka khiah jong u briew. Ki khanatang ba pynbymgia ki lathuh ia ki jingleh jingkam kiba u briew uju pynmyllen i'a lade ha ki por kiba lait bad lah mh ban ong Ta ki ba ki dei ki jingi'alehkai sngewbha. Haba ong ki khanatang ba pynbymgia kata ka mut ba ki don mh kiba kum kine ki khana kiba don ka jingiasnoh bad u Blei. Haba ngi phai sha ka jaitbynriew Khasi la i'ohi ba u Khasi ha man ki kam kiba u leh um ju klet *ia u Blei, Kumta ka duwai ka phirat, ka pan hukum ka la long ka jingmlien ha u Khasi haba u leh la kano kano ka kam. Wat ha ki kam sngewbha mh um ju klet la u Blei bad dei na kata ka daw lada ngi phai sha ka ksaw ka kpong u khun Khasi u ju pynleit ha ka niam ka mkom shuwa bad hadien ba u la loh ban siat pyniap Ta ka mrad kat kumba la i'apan ha khmat jong ka Hukum. Kumta ngi lah ban ong ba ki don ki khanatang ba pynbymgia kiba don ka jingiasnoh bad ki bor blei bad kiwei pat ki bor kiba na sha lyndet ka jingpyrkhat briew. Ki kam pynbymgia bad leh kmen sngewbha ki dei kiba ki Khasi ki ju sngew tynnat bad ki kynrei bha ha ka jaitbynriew kum, ka Rongbiria la kaba ki 290. Julia Elliott (ed), Oxford Dictionary & Thesaurus, p \ Jtttp://books.google.coJn/books?id=yUWWYapcpsVC&pg=^PA220&lpg=PA220&dq=wyths +of+recreatiori&source=bl&ots=tuyqjoktkv&sig=jgriirw_9ivsimb4bt7ythfmkmjo&hi=e n&ei=rmhbtpu_jjqqugo}xiwabq&sa=x&oi=book_result&cf=result&resnum=4&ved=0c CMQ6AEwAw#v=onepage&q=myths%20of%20recreation&f=fahe.dt 23/7/

30 dang leh haduh kine ki sngi. Kine ki dei ki jingleh kmen leh sngewbha ban pynmyllen i'a lade ynda ki la pyndep ia la ki kam ki jingtrei jong ki baroh shi taiew. Wat la u myllung Soso Tham ha ka poim jong u, u kdew shaphang ka rongbiria u Khasi hynrei kane kam don jingi'asnoh ei ei ruh bad ki khanatang kumba la kdew sha khmat. Hynrei kawei na ki kam pynbymgia kaba i'a snoh bynta bad ki khanatang bad kiba la rung ha ka poitri Khasi ka dei ka ksaw ka kpong lane ka beh mrad. Lai ngut ki myllung Khasi jong ka juk shuwa ka jinglaitluid ka ri ki la kren halor kane. Uwei na ki u dei u P.G. Gatphoh, uwei u Morkha Joseph bad uwei pat u H. Elias. U Morkha Joseph ha ka poim jong u "U Sierlapalang", bad u H. Elias ha ka poim "U Sier Lapalang" jong u, ki la kren khamtam eh shaphang kumno ka ksaw ka kpong ka la sdang ha u Khasi. Katba u P.G. Gatphoh ha ka poim kaba u la jer kyrteng hi "U Sier Lapalang", u la kren ym tang halor ka ksaw ka kpong hynrei u la wanrah ruh i'a kiba bun rukom ki bynta kiba ladei bad ki rukom jingngeit, ki jingleh niam leh rukom jong u Khasi bad kiwei de kiba yn sa bishar ha kane ka wad-bniah. U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim jong u, "U Sier Lapalang" u kren shaphang ka ksaw ka kpong kaba long kawei na ki jingleh sngewbha bad pynbymgia jong u Khasi kaba Tadei bad ka beh mrad. Ki don ki rukom beh mrad kiba hab ban leit ha ka niam ka mkom hynrei lada peit bad bishar bha la i'ohi ba ha ka ksaw ka kpong u Khasi kam da don jingiadei bad ki khanatang niam kiba la tai ha ki lynnong ba sha khmat. Haba phai sha ka ksaw ka kpong kaba ki hab ban pynleit ha ki niam ki rukom, U D.T. Laloo u kynthoh kumne: "Ka Ksaw ka Kpong ka dei kawei napdeng ki jingleh niam babun jong ki khun ki ksiew u Hynniew-trep Hynfiiew-skum. Ka jingleh 158

31 niam kaba shong shit, kaba iphuh iphieng kaba la bynrap lang bad ka rong 292 ka taw, ka shad rong shad nam ha ryngkat ka iad-um lad-thiang." U myllung P.G Gatphoh ha kane ka poim jong u, u pynrung i'a ka khana jong ka Ksaw ka Kpong naduh kaba sdang. U R.S. Lyngdoh u batai kumne shaphang ka jingsdang jong ka Ksaw ka Kpong: "Ka Dorbar Blei kaba saw pat ka dei ka dorbar dorsha jong ki laiphew mrad. Ka ksaw ka kpong ka sdang nangne. Ki laiphew mrad, hadien ba ki la i'oh la 'ki bynta' bad la ki bor synshar ki la pynlong ka 'lewbah' hapdeng jong ki... Shuwa ban pynlong ia kane ka iew u laiphew mrad u la pan jingbit na ka Hukum. Ka Hukum ka la shah shkor i'a kata ka jingud jingnam bad kumta, 'ka Dorbar u Laiphew mrad ka dorbar pyni bor katba da ka buit pat kaba duna' ka la long. Dei ha kane ka dorbar ba baroh ki laiphew mrad ki la loh la la ka jong ka rong ka rup bad ka nam ka kyrteng ha ka jer ka thoh ha khmat kata ka Dorbar Blei. Dei ha kane ka dorbar ba ki la jied la la ki nongsynshar bad i'a la ki Lyngdoh, ki Bakhraw, ki longsan mansan khnang ba ki paid baroh kin nang ban khot ban nam, ban burom ban kohnguh kat kumba la pynskhem da kata ka dorbar. Hynrei dei ha kata ka Tew ba u mih u hanga-mei, u koppia bad u thombor ia ka Dum ka shipung kti. Dei da ka jingud jingnam jong ka Dum ba sa mih 'ka ksaw ka kpong'." U myllung P.G. Gatphoh ha kane ka poim jong u, u lathuh kumno u Sierlapalang ha ka jingiaid lynti jong u na ri thor sha ri Khasi, u la lohi maia i'a kata ka iew jong ki laiphew mrad kaba ki khot ka lew Luri Lura: 292. D.T.Laloo, Ka Tynrai Ka Ksaw Ka Kpong, Reprint, Shillong, Ri Lum Printing House, 2003, p R.S. Lyngdoh, "Ka Dorbar Blei Kat Kum Ka Jingngeit U Khun Khasi", in Ka TItiar Ki Nongthoh, Published by Khasi Publishers' Allied Society, Shillong, Ri Lum Offset Printing House, 2006, pp